Unieke Maastrichtse lantaarnklok op TEFAF
Tijdens de komende editie van TEFAF Maastricht, die op 10 maart van start gaat in MECC Maastricht, is een bijzondere Maastrichtse lantaarnklok uit 1656 te koop. Het hoogst zeldzame uurwerk, vervaardigd door de zeventiende-eeuwse klokkenmaker Joannes Muijs, wordt aangeboden door Mentink & Roest, een Gelderse antiquair die gespecialiseerd is in onder meer antieke klokken, horloges en instrumenten voor wetenschappelijke doeleinden.
Van deze Maastrichtse lantaarnklok is slechts één soortgelijk exemplaar bekend. Deze bevindt zich in de collectie van het British Museum in Londen en is gedateerd 1653. Klokken als deze brengen ons terug naar het zeventiende-eeuwse Maastricht, destijds een stad van kunsthandwerklieden, artisans d’arts genoemd. Vernuftige klokkenmakers gaven hier vorm aan de tijd door het vervaardigen van de fraaiste uurwerken.
Op het frame van het uurwerk van de Maastrichtse lantaarnklok pronkt met sierlijk gegraveerde letters de signatuur Joannes Muijs fecit 1656 Mosam. Mosam verwijst naar Mosam Trajectum, de Latijnse naam voor de stad Maastricht. Maastricht staat bekend om zijn ambachtelijkheid en virtuositeit op het gebied van kunstnijverheid uit de zeventiende en achttiende eeuw. Kunsthandwerklieden, zoals zilversmeden, wapen- en klokkenmakers werden opgeleid binnen samenwerkingsverbanden van ambachtslieden. Deze zogeheten gilden bewaakten de kwaliteit van het werk en stimuleerden de vervaardiging van voortreffelijke gebruiksvoorwerpen. Rijke Maastrichtenaren kochten stijlvolle uurwerken bij vooraanstaande klokkenmakers om hun maatschappelijke positie uit te dragen. In hun woningen herinnerden deze mooie tijdmeetinstrumenten hen aan de magie en kostbaarheid van tijd. Aan het einde van de zeventiende eeuw was het huisuurwerk een hoogontwikkeld product dat ook toegankelijk werd voor de burgerij.
Mr. Johan Muijs, orologiemaecker borger deser stadt Maestricht. Zo begint het contract van de notaris, als Joannes Muijs in 1660 een leerknecht voor zes jaar in dienst neemt. Vier jaar later wordt hij benoemd tot directeur van de stadsuurwerken, waaronder de klokkentoren van het stadhuis, het uurwerk van de Sint-Martinuskerk en het Dinghuis: het huidige VVV-kantoor.
Uit deze gerespecteerde en gewaardeerde positie blijkt wel dat Joannes Muijs een bekwaam klokkenmaker was. Dat hij niet stilzat, blijkt ook uit zijn privéleven: hij bouwde in 1666 een huis op de Maasbrug, trouwde tweemaal en kreeg in totaal negen kinderen.
De lantaarnklok is de oudste huiswandklok, geëvolueerd uit het eenvoudige gotische huisuurwerk. Het verschil is dat de gotische klok werd gemaakt van smeedijzer en de latere lantaarnklok van messing, dat werd gegraveerd. Het huisuurwerk werd na 1700 uitgerust met gemoderniseerde technieken, zoals de slinger, die in 1656 werd uitgevonden door Christiaan Huygens.
De lantaarnklok van Joannes Muijs was in zijn tijd een curieus uurwerk: de wijzerplaat omvat namelijk astronomische aanduidingen. De tijd wordt aangegeven door een ijzeren uurwijzer op een Romeinse cijferring, terwijl een andere wijzer de tijd aangeeft waarop de maan de meridiaan passeert. De maanfasen zijn tevens zichtbaar. Met een fijne hand zijn elegante figuren in het centrum van de wijzerplaat gegraveerd. Dit zijn personificaties van de dagen van de week, waarvan ook de namen en symbolen zijn weergegeven.
De astronomische aanduidingen maken de zeventiende-eeuwse verwondering over het verloop van de tijd en de hemellichamen voelbaar. Het frame van het uurwerk wordt bekroond door een bel, omringd door drie opengewerkte belhekken, waarvan de voorste is gegraveerd, voorstellende een urn met bloemen. Klokken uit Zuid-Limburg, in het bijzonder Maastrichtse uurwerken, kom je in de Nederlandse antiekhandel bijna niet meer tegen.
Wanneer ergens een zuidelijke klok wordt aangetroffen, gaat het meestal om een staand horloge. Er zijn namelijk bijna geen huisuurwerken van vóór 1700 bewaard gebleven. Antiekhandelaren spreken dan ook van ‘Limburgse klokken’, een onofficiële term die de bijzonderheid benadrukt. Lantaarnklokken waren tot in de negentiende eeuw populair in Engeland en Frankrijk en kwamen daar veel voor. De zeventiende-eeuwse Maastrichtse lantaarnklok van Joannes Muijs is daarentegen nog altijd een ware curiositeit.
Linda Eversteijn is kunsthistoricus, schrijver en oprichter van Dichtbijkunst.nl
