Op zaterdag 23 oktober worden de stoffelijke resten herbegraven van Elisabeth Strouven, de vrouw die in de zeventiende eeuw naam maakte door op doortastende wijze de ziekenzorg in Maastricht op zich te nemen. Samen met drie tijdgenoten (pater Farzijn, Elisabeth Dries en Maarten Gillis) wordt ze bijgezet in de crypte in de Onze Lieve Vrouwebasiliek. De huidige rustplaats op de hoek van de Abtstraat en de Calvariestraat krijgt namelijk een andere bestemming. Haar werk en haar moraal zijn nu nog tastbaar en een inspiratiebron voor het Elisabeth Strouven Fonds, dat zich inzet voor sociale projecten, cultuur en natuur in Maastricht en het heuvelland.
Of Elisabeth Strouven een echte non was, daar zijn de historici het nog niet over eens. Ze zat wel dicht tegen de katholieke kerk aan en wordt in de zeldzame afbeeldingen van haar als zodanig geportretteerd, maar in werkelijkheid heeft ze waarschijnlijk nooit een habijt gedragen. Ze richtte een eigen kloosterorde op, maar trad zelf niet toe.
Om de ambities van het Elisabeth Strouven Fonds goed te begrijpen, moeten we terug naar de figuur Elisabeth Strouven, die leefde van 1600 tot 1661. Haar geboortehuis in de Maastrichter Brugstraat, dat er inmiddels niet meer staat, heeft ze niet zo heel lang bewoond. Haar vader was schoenmaker, haar moeder huisvrouw zoals bijna alle vrouwen destijds. Die had een zwakke gezondheid en overleed toen Elisabeth zes jaar was. Ze bracht een tijd door in een klooster, waar ze geen al te goede herinneringen aan bewaarde, zeker niet toen daar de pest uitbrak en zij terugkeerde naar huis. Met de nieuwe vrouw van haar vader kon ze het moeilijk vinden.
De school, eerst in Maastricht en later in Luik, was voor haar een welkome vluchtheuvel. Daar startte ze ook een religieus groepje. Maar haar vader riep haar op haar veertiende terug om in zijn zaak te komen werken, waar ze helemaal geen zin in had. Ze had geen interesse in handel en haar fysieke gestel was zwak.
Elisabeth Strouven ontdekte meer en meer dat zij vooral de medemens wilde helpen. Alleen de manier waarop was nog een zoektocht. Eerst werkte ze als kindermeisje en begon ze tweemaal daags de kerk te bezoeken. Ze ging op zichzelf wonen in achtereenvolgens de Jodenstraat, de Cortenstraat en de Stenenbrug. Ze wilde zich verder verdiepen in spiritualiteit en trad in 1623 toe tot de derde orde van de Franciscanen, bestemd voor leken. De Franciscanen onthielden zich van aardse genoegens en richtten zich op de hulp aan de arme en zieke medemens. Ze wilde haar leven wijden aan God, maar niet achter kloostermuren maar midden in de samenleving.
Ze verhuisde naar de Kommel en kocht niet veel later een pand naast Calvariënberg waar ze van de paardenstal een kapel maakte en van de varkensstal een ziekenzaal. In de begin van de jaren dertig (zeventiende eeuw) verzorgde ze vele pestlijders met gevaar voor eigen leven, en dat zou later nog meermaals gebeuren. In totaal woedde de pest acht jaar in Maastricht tijdens haar leven, dat ze volledig wijdde aan het verzorgen van zieken en armen. Ook krijgsgevangenen en gewonde Spaanse soldaten nam zij op. Dat werd haar niet door iedereen in dank afgenomen, omdat hiermee de vijand zou worden geholpen. Om die reden werd haar tijdgenoot pater Vink geëxecuteerd. Op Calvariënberg breidde ze het pand uit voor ziekenzorg. Uiteindelijk maakten de autoriteiten er een klooster van, speciaal gewijd aan ziekenzorg. Op die manier heeft Elisabeth Strouven de basis gelegd voor het latere ziekenhuis.
Soberheid was voor de meeste Maastrichtenaren in die tijd de dagelijkse realiteit. Ook voor Elisabeth Strouven. De maaltijden waren eenvoudig met meestal brood, vaak gebrokkeld in bier, en wat groenten zoals bonen. Zij klaagde daar nooit over. Haar ‘gesprekken’ met God waren voor haar een vorm van geestelijk voedsel, waar zij grote behoefte aan had. Zij was in de veronderstelling dat God haar de levensopdracht had gegeven om voor andere mensen te zorgen en dat deed ze uit volle overtuiging.
Haar werkgebied was Maastricht maar ze kwam ook regelmatig in Luik. In die tijd waren beide steden langs de Maas sterk met elkaar verbonden en veel Maastrichtenaren spraken Frans. Ook in Luik had ze veel contacten met religieuze groeperingen die zich wijdden aan de zorg.
Zelf werd Elisabeth Strouven enkele malen behoorlijk ziek maar telkens wist ze dat te overwinnen. In 1661 is zij uiteindelijk overleden aan de gevolgen van borstkanker en nierstenen.
In de perioden erna waren er nog verschillende initiatieven ten behoeve van zieken en armen. De door Elisabeth Strouven gestarte ziekenzaal op de Calvarieberg in Maastricht groeide later uit tot het eerste echte ziekenhuis van Maastricht, dat na de bouw van het ‘nieuwe’ ziekenhuis St. Annadal een andere functie kreeg. Na de bouw van het Academisch Ziekenhuis in Randwyck, overgegaan in het Maastricht Universitair Medisch Centrum, hebben ook de gebouwen op St. Annadal een andere bestemming gekregen.
Het Elisabeth Strouven Fonds werd pas in 1963 opgericht door het toenmalige Burgerlijk Armbestuur, dat weer de voorloper was van Envida, dat zich bezighoudt met woon-, welzijns- en zorgdiensten voor ouderen en chronisch zieken. De oprichting was een rechtstreeks gevolg van de invoering van de Algemene Bijstandswet, waardoor elke inwoner van Nederland recht kreeg op hulp en steun van de overheid. De gelden van het Burgerlijk Armbestuur – zo’n 10 miljoen gulden – zijn toen naar het Elisabeth Strouven Fonds gegaan. De inzet was om hulp en bijstand te bieden aan sociale instellingen en organisaties in de stad waar in de loop der jaren veel geld naartoe ging. Later werd ook de cultuursector hieraan toegevoegd.
Het huidige Elisabeth Strouven Fonds functioneert intussen volledig zelfstandig, met sinds acht jaar een eigen Raad van Toezicht. Voorheen was er nog een bestuurlijke verweving met Vivre, de voorloper van Envida.
„Het fonds bestaat nu 58 jaar en al die tijd is de link met de naamgever Elisabeth Strouven sterk gebleven, gebaseerd op de sociale gedachte”, licht bestuurder Guido van den Broek toe. „De waarde van mens zijn tussen de medemensen, die staat nog altijd centraal. Dat is een een-op-een-vertaling van wat zij in de zeventiende eeuw deed. Zij wilde destijds het verschil maken, dat willen wij ook. Zij had toen al een onafhankelijke positie, dus het moet een heel sterke vrouw zijn geweest. Vanuit dat idee zijn wij nu nog betrokken bij sociale initiatieven, zoals De Gouwe, waar voedselpakketten worden uitgedeeld en de fietsbank en kledingbank. Dat is armoede die je niet altijd ziet, maar die er wel is. Die proberen wij mede te verzachten. Niet op individuele basis, daar is de overheid voor, wij zijn geen uitkeringsinstantie.”
Bij het Elisabeth Strouven Fonds kunnen aanvragen worden ingediend door verenigingen, stichtingen en andere organisaties. „Die worden dan beoordeeld op basis van onze voorwaarden. Maar we ontwikkelen ook steeds vaker eigen initiatieven, zoals het fondsenpodium ‘IKPASBIJ’, waarin een aantal fondsen is ondergebracht zoals het Basilicafonds, het Bonnefantenmuseum Fonds en het philharmonie zuidnederland Fonds. Mensen kunnen donateur worden van deze fondsen en zo ‘bijpassen’.”
Als het nodig is, improviseert het Elisabeth Strouven Fonds ook bij actuele zaken zoals de coronacrisis. „We hebben toen her en der hulp geboden om mensen een duw in de rug te geven. Zo is er ook een project opgezet om mensen te begeleiden in hun loopbaan. Kansen bieden, zeker in crisistijden, is van groot belang.”
Van den Broek spreekt van een filantropisch vermogensfonds. „We richten ons op het sociale domein, cultuur en natuur, niet meer alleen in Maastricht maar ook in het Heuvelland. Wij voeren de projecten niet zelf uit, maar we monitoren natuurlijk wel of aan onze voorwaarden wordt voldaan. We kijken ook kritisch aan de voorkant, wie gaat dit project oppakken. Dat is ook nodig want in sommige gevallen bedraagt onze bijdrage een miljoen euro. Dan moet je dat nauwgezet volgen. Dat is ook de reden waarom we een leerstoel zijn gestart met de Universiteit Maastricht, onder leiding van professor Paul Smeets. Die bekijkt met zijn team wetenschappelijk wat de effecten van onze bijdragen zijn.”
Het fonds beschikt momenteel over een vermogen van rond de 140 miljoen euro, waarbij het principe geldt dat het rendement op dat vermogen grotendeels wordt gebruikt voor projecten. „Wij moeten er over honderd jaar ook nog zijn, dus het is van belang om dat vermogen nog te laten groeien. Want dan kunnen we nog meer initiatieven tot bloei laten komen. Elk initiatief dat wij ondersteunen, moet ergens toe leiden. Jongeren, kansarmen, minder bedeelden, die hebben onze focus. Maar we kijken ook naar de hele samenleving, om die naar een hoger niveau te tillen. Zo ondersteunen we het muziekprogramma M-PX waardoor jongeren zich kunnen ontwikkelen. Dat is dan op cultureel vlak, het kan ook op het vlak van beweging en gezondheid. Bijvoorbeeld hoe krijg je die jongeren naar vrijwilligerswerk.”
Het vaste team van het Elisabeth Strouven Fonds is met zes mensen com-pact. „Een klein team dat veel doet. We zijn wendbaar, we hoeven niet veel te vergaderen. Uiteraard is er wel overleg met uitvoerende partijen. We moeten het altijd hebben van samenwerking. We initiëren, faciliteren, ad-viseren en verbinden. En het is goed denkbaar dat we in de toekomst ook met andere fondsen gaan samenwerken. Wij realiseren ons dat we telkens moeten vernieuwen. Maar dat deed Elisabeth Strouven in de zeventiende eeuw ook al. In feite was zij al goed in netwerken, wist ze mensen te mobili-seren. En waarschijnlijk had ze ook een zakelijk instinct, ten dienste van de maatschappij, niet van zichzelf.”
Het uitvoerende werk in de gezondheidszorg, dat de naamgever van het fonds dagelijks deed, is geen taak van het huidige fonds. „Dat is tegen-woordig de taak van de overheid. Maar wij kunnen wel zorgen voor pre-ventie, voor betere leefomstandigheden, en dat levert natuurlijk ook winst op qua gezondheid.”
Zaterdag 23 oktober zullen met een sobere stoet de kistjes met de stoffelijke resten van Elisabeth Strouven en drie tijdgenoten vanuit de Abtstraat naar de Onze Lieve Vrouwebasiliek worden gebracht. Die vertrekt om 13 uur, om 14 uur vindt een herdenkingsviering plaats in de basiliek. Deze gebeurtenis is live te volgen via RTV Maastricht.
Meer informatie: elisabethstrouvenfonds.nl ikpasbij.nl
